Η Ευρώπη, μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και την κρίση χρέους της Ευρωζώνης, προσπαθεί να σταθεροποιήσει το βηματισμό της, εμφανίζοντας συνολικά ικανοποιητικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Βρίσκεται όμως αντιμέτωπη με τον ευρωσκεπτικισμό και την ενίσχυση αντιδραστικών δυνάμεων στο έδαφός της. Προβλήματα που η ίδια εξέθρεψε, αποτυγχάνοντας να διαχειριστεί ικανοποιητικά το ζήτημα των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών και να ανασχέσει τις δυσμενείς παρενέργειες των πολιτικών λιτότητας. Η σχετικά μεγαλύτερη επιβάρυνση των χωρών της περιφέρειας διευρύνει έτι περαιτέρω το χάσμα μεταξύ βορρά και νότου και αποδυναμώνει τη συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ταυτόχρονα, πλάι στο δίπολο βορρά – νότου, αναπτύσσεται, με άξονα τη (μη) τήρηση των εγγυήσεων του κράτους δικαίου, αλλά και το προσφυγικό ζήτημα, ένα νέο δίπολο, αυτή τη φορά μεταξύ ανατολής – δύσης. Η απόκλιση από τις αρχές μιας πλουραλιστικής δημοκρατικής κοινωνίας σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ που μετέχουν στην Ένωση συνιστά όχι μικρής σημασίας απειλή, πραγματική και συμβολική, για τον ίδιο τον σκληρό πυρήνα της θεσμικής της συγκρότησης. Το παράδοξο δε είναι ότι η Ένωση αποδεικνύεται εν πολλοίς αδύναμη να υπερασπιστεί τις αξίες της έναντι όσων τις αμφισβητούν. Η αντίδρασή της στον περιορισμό της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης στην Πολωνία και στην Ουγγαρία με την απειλή κυρώσεων, οι οποίες όμως τελούν υπό τον δυσεκπλήρωτο κανόνα της ομοφωνίας, κάθε άλλο παρά επιτυχής μπορεί να θεωρηθεί. Ενώ, από την άλλη πλευρά, εξακολουθεί να υποστηρίζει χρηματοδοτικά κυβερνήσεις που δεν εφαρμόζουν τις ευρωπαϊκές συμφωνίες για την υποδοχή και εγκατάσταση προσφύγων.
Η αναγεννητική πνοή του Εμανουέλ Μακρόν και οι προτάσεις του για μεταρρυθμίσεις στο ευρωπαϊκό επίπεδο είναι αμφίβολο, αν και σε ποιο βαθμό θα βρουν ανταπόκριση από τη νέα γερμανική κυβέρνηση. Η τελευταία, δύσκολα θα απομακρυνθεί από τις σταθερές της ευρωπαϊκής της Realpolitik, δηλαδή τον ηγεμονικό ρόλο της Γερμανίας και την πάση δυνάμει αποτροπή μετεξέλιξης της Ευρωζώνης σε ένωση μεταβιβαστικών πληρωμών και αμοιβαιοποίησης του χρέους. Ενδεικτικές της φιλοσοφίας αυτής είναι οι αντιστάσεις που προβάλλονται στο εσωτερικό του κυβερνητικού συνασπισμού για την ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης, που θα σημάνει τη διατραπεζική εγγύηση των καταθέσεων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι διάχυτος ο φόβος ότι οι γερμανικές τράπεζες θα κληθούν να καλύψουν τις ζημίες τραπεζών άλλων χωρών που θα εμφανίσουν ενδεχομένως προβλήματα στους ισολογισμούς τους.
Αν σε αυτά προσθέσει κανείς την αβεβαιότητα που γεννά το Brexit τόσο για την ίδια τη Βρετανία όσο και για την Ευρωπαϊκή Ένωση, την πολιτική ρευστότητα στην Ιταλία – την τρίτη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωζώνης, τον κηρυγμένο πλέον εμπορικό πόλεμο τον οποίο έχει εξαπολύσει η υπερατλαντική υπερδύναμη, αλλά και κάποια σημάδια επιβράδυνσης της ευρωπαϊκής οικονομίας που διαφαίνονται στον ορίζοντα, έχει την πλήρη εικόνα του προβλήματος.
Ο ευρωπαϊκός μας περίγυρος, παραδοσιακά χώρος ασφάλειας και ευημερίας, είναι διάσπαρτος από εστίες έντασης.
Και όλα αυτά αθροίζονται σε χρόνια προβλήματα που ταλαιπωρούν την Ευρωπαϊκή Ένωση ή, στενότερα, τη ζώνη του Ευρώ. Το δημοκρατικό έλλειμμα, ο υψηλός βαθμός γραφειοκρατικοποίησης, η έλλειψη δημοκρατικής νομιμοποίησης της Ευρωζώνης, η απουσία αλληλεγγύης μεταξύ των χωρών-μελών, καθιστούν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς απόμακρους και αδιάφορους, ενίοτε δε και απειλητικούς για τον ευρωπαίο πολίτη. Σε κάθε περίπτωση, απογοητευτικά αποκομμένους από την καθημερινότητά του.
Αυτό είναι τελικά και το σοβαρότερο πρόβλημα. Πέρα από τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από την ευρωπαϊκή ιθαγένεια, τα οποία συνίστανται κυρίως στην ελεύθερη μετακίνηση και εγκατάσταση εντός της ενωσιακής επικράτειας, ο φορέας της δεν μπορεί να αντλήσει άμεσα και ωφέλιμα αποτελέσματα από το θεσμικό της οπλοστάσιο, τέτοια που μπορούν να επηρεάσουν αποφασιστικά τις συνθήκες διαβίωσής του ή την ατομική και συλλογική του ασφάλεια.
Μια άλλη προοπτική θα ήταν η ανάδειξη και εμπέδωση της κοινωνικής διάστασης της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί, παραδείγματος χάριν, με την ενίσχυση ή την εγγύηση, με ευρωπαϊκά κονδύλια, της κοινωνικοασφαλιστικής προστασίας που απολαμβάνουν οι πολίτες όλων των κρατών – μελών, ώστε να διασφαλίζεται σε όλο το γεωγραφικό εύρος της Ένωσης ένα ελάχιστο επίπεδο παροχών, εν όψει και της αρχής της ίσης μεταχείρισης των ευρωπαίων πολιτών (απαγόρευσης των διακρίσεων λόγω ιθαγένειας). Κάτι τέτοιο προϋποθέτει μια διαφορετική θεώρηση της αρχής της αλληλεγγύης και, βέβαια, ριζική αναδιάρθρωση του κοινοτικού προϋπολογισμού σε μια πιο «κοινωνική» κατεύθυνση.
Από μια άλλη σκοπιά, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι φιλόδοξες προτάσεις που έχουν κατατεθεί για την εμβάθυνση της ευρωπαϊκής πολιτικής ασφάλειας και τη συγκρότηση της αμυντικής Ένωσης. Σύμφωνα με αυτές, τα σύνορα των κρατών μελών ως εξωτερικά σύνορα της Ένωσης με όλες τις εντεύθεν διεθνούς δικαίου συνέπειες ως προς τη φύλαξη ή την παραβίασή τους, θωρακίζονται και με τους ευρωπαϊκούς μηχανισμούς, θεσμικούς, διπλωματικούς και στρατιωτικούς. Αυτό συνεπάγεται, για χώρες όπως η δική μας, άμεση αναβάθμιση της αποτρεπτικής της ισχύος έναντι εξωτερικών επιβουλών και πρόσθετη εγγύηση της εθνικής της ασφάλειας.
Είναι προφανές ότι τα σχέδια αυτά απαιτούν μείζονες μεταρρυθμίσεις, κάποιες από τις οποίες ξεπερνούν τα όρια του δεδομένου ευρωπαϊκού μοντέλου διακυβέρνησης. Θα έλεγε κανείς ότι υπερβαίνουν ενδεχομένως το ίδιο το ενωσιακό οικοδόμημα. Η αλήθεια είναι ότι υπερβαίνουν μόνο μια εκδοχή Ευρώπης, αυτήν με την οποία είμαστε ως σήμερα εξοικειωμένοι. Όχι όμως και την Ευρώπη ως μεγαλόπνοη ιδέα ένωσης κρατών και λαών, και, εν τέλει, ευρωπαίων πολιτών. Ένωσης δυναμικής και πολυδιάστατης, η υλοποίηση της οποίας εξαρτάται από το συσχετισμό των δυνάμεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της, τόσο μεταξύ κυρίαρχων κρατών μελών, όσο και μεταξύ διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων που τη διατρέχουν. Αυτή η άλλη Ευρώπη είναι, υπό προϋποθέσεις, εφικτή.
