Από το 2014 η Ελληνική Οικονομία θα μπει σε τροχιά Ανάπτυξης…

Σημεία της ομιλίας του: Τον Μάρτιο του 2012 η ανησυχία των αγορών επιβεβαιώθηκε πλήρως με το «κούρεμα» των ελληνικών ομολόγων, παρ’όλες τις διαβεβαιώσεις και δεσμεύσεις των Ελλήνων και Ευρωπαίων αξιωματούχων.

Η Ελληνική οικονομία έχει ήδη συμπληρώσει μια δεκαετία στην ζώνη του Ευρώ (2001-2011), με ανάμεικτες επιδόσεις.  Στην περίοδο 2001-2007, η Ελλάδα είχε, κατά μέσον όρο υψηλό ρυθμό ανάπτυξης (4,1%), ταυτόχρονα όμως και επίμονα υψηλό ποσοστό ανεργίας (9,5%).  Το δημοσιονομικό έλλειμμα ήταν μονίμως υψηλό (5,7%), καθώς επίσης και το δημόσιο χρέος (102,1%), ως ποσοστά του ΑΕΠ.  Υψηλό ήταν επίσης το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών (στο 8,4% του ΑΕΠ, αλλά με ραγδαία επιδείνωση τα έτη 2006 και 2007). Όπως φαίνεται και στον παρατιθέμενο Πίνακα, από το 2008 αρχίζει ο υφεσιακός κύκλος, μαζί με την ραγδαία επιδείνωση του δημοσιονομικού ελλείμματος και του δημοσίου χρέους.  Ως συνέπεια της εντεινόμενης ύφεσης (2008: -0,2%, 2009: -3,3%, 2010: -3,5%, 2011: -6,9%), η ανεργία ακολούθησε μια ανοδική πορεία, ενώ το έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, μετά την έξαρση των ετών 2007: 14,3% και 2008: 14,7%, τείνει να επανέλθει στα προ της κρίσης επίπεδα. ΄Εχουμε, συνεπώς, μια δεκαετία με διαρκείς αδυναμίες, και την επιδείνωση των βασικών δεικτών την περίοδο 2008-2009, με κατάληξη την κρίση ρευστότητας και χρέους την άνοιξη του 2010.

            Δεν είναι του παρόντος να ανατρέξουμε σε φαινόμενα χρόνιας παθογένειας και δομικών αδυναμιών της οικονομίας μας, ούτε να αναζητήσουμε εξηγήσεις, ακόμη και ευθύνες, για την κατάσταση στην οποία βρεθήκαμε.  Το σίγουρο είναι ότι παραβλέποντας τις εξώφθαλμες αδυναμίες μας, όλοι μας νοιώσαμε ότι ξαφνικά πτωχεύσαμε, σαν να είχαμε ένα κακό ξύπνημα από ένα καλό όνειρο.  Για τους περισσότερους πολίτες, το όραμα της ισότιμης συμμετοχής στο ισχυρό club της ευρωζώνης, φάνηκε να μετατρέπεται σε εφιάλτη, με επώδυνες προσαρμογές και θυσίες με αβέβαιο αποτέλεσμα.  Η συνοχή της ελληνικής κοινωνίας δοκιμάζεται, με επιπόλαιες νέες διαχωριστικές γραμμές, και η οικονομία μας βρέθηκε στις ράγες ενός προγράμματος που μόνον μεσοπρόθεσμα, και υπό προϋποθέσεις, μπορεί να καταλήξει σε υπέρβαση της κρίσης.

            Μπορεί εμείς ως χώρα να μην είχαμε πλήρως κατανοήσει την δεινή κατάσταση της οικονομίας, αλλά ούτε και η Ευρώπη ήταν έτοιμη να ανταποκριθεί στην κρίση ρευστότητας μιας χώρας μέλους της Ευρωζώνης.  Είναι απόλυτα ενδεικτικό της ευρωπαϊκής αδυναμίας το γεγονός ότι κάλεσε το ΔΝΤ να συμμετάσχει σε ένα πρόγραμμα διάσωσης, και μάλιστα να αφήσει, λόγω τεχνογνωσίας, στο ΔΝΤ τον πρωτεύοντα ρόλο στην κατάρτισή του.  Η Ευρώπη δεν μπόρεσε από μόνη της να εξασφαλίσει την κάλυψη των δανειακών αναγκών του ελληνικού δημοσίου, και η κρίση ρευστότητας μετατράπηκε σε κρίση χρέους, με κίνδυνο μόλυνσης άλλων χωρών, έστω κι αν το ελληνικό χρέος ήταν μόλις το 2% του δημοσίου χρέους ολόκληρης της ευρωζώνης.  Τα διαθέσιμα δανειακά κεφάλαια ήταν περιορισμένα, και αυτά αφού κατάφεραν διάφορες χώρες να υπερβούν τους όποιους ηθικούς ή συμφεροντολογικούς ενδοιασμούς που τις απέτρεπαν να συμφωνήσουν σε ένα τέτοιο σχήμα δανειακής στήριξης.

            Το πρώτο Μνημόνιο είχε δύο σοβαρά ελαττώματα.  Πρώτον, το επιτόκιο των δανείων προς την Ελλάδα ήταν πολύ υψηλό, κάποιοι λένε «τιμωρητικό».  Δεύτερον, η απαιτούμενη δημοσιονομική προσαρμογή ήταν πολύ «εμπροσθοβαρής», με συνέπεια την έντονη οικονομική ύφεση και την μεγάλη κοινωνική αντίδραση που προκάλεσε.  Το αποτέλεσμα ήταν να εδραιωθεί η πεποίθηση ότι το ελληνικό δημόσιο χρέος δεν είναι «διατηρήσιμο» (sustainable), και ότι η χώρα, βυθιζόμενη σε μια πρωτοφανή ύφεση, δεν θα μπορούσε να ξαναβγεί στις αγορές στον εικαζόμενο χρόνο.  Μεσολάβησε και η ένταξη της Ιρλανδίας και της Πορτογαλίας σε αντίστοιχους «μηχανισμούς στήριξης» (αλλά για τελείως διαφορετικούς λόγους), και τελικά αναγνωρίστηκε ότι η Ελλάδα θα χρειαζόταν ένα δεύτερο δανειακό πρόγραμμα, με ηπιότερους όρους ως προς το επιτόκιο και την περίοδο επίτευξης των δημοσιονομικών στόχων, αλλά και με την μείωση του δημοσίου χρέους μέσω του γνωστού PSI.

            Πού βρισκόμαστε, λοιπόν, σήμερα, και ποιά είναι η προοπτική;  Από το 2008 και εφεξής, το πραγματικό ΑΕΠ της χώρας μειώνεται επί πέντε συνεχόμενα χρόνια:  η πτώση το 2011 ήταν 6,9% και για το 2012 εκτιμούμε ότι η πτώση θα είναι πάνω από 5%.  Η χώρα βρίσκεται στην καθοδική φάση ενός παρατεταμένου υφεσιακού κύκλου, ο οποίος ίσως ολοκληρωθεί στα τέλη του 2013.  Ως συνέπεια της ύφεσης, το ποσοστό ανεργίας έχει ήδη υπερβεί το 20%, και δεν αναμένεται να σταθεροποιηθεί πριν το τέλος του κύκλου.  Στο μεταξύ όμως, έχουμε και την βελτίωση των δεικτών εκείνων που μας οδήγησαν στην έξοδο από τις αγορές:  μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος και μείωση του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Σύμφωνα με το Μνημόνιο το 2012 το χρέος θα κλείσει περίπου στα ίδια επίπεδα του 2011, αλλά προβλέπεται ότι από το 2014 θα αρχίσει να αποκλιμακώνεται ραγδαία.

            Στην διάρκεια αυτής της περιπέτειας, έχω ως οικονομολόγος διερωτηθεί εάν η ελληνική οικονομία βρίσκεται πράγματι σε μια φάση ενός υφεσιακού κύκλου, ή μήπως η οικονομία μας έχει βρεθεί σε μια κατάσταση μόνιμης στασιμότητας (secular stagnation).  Εάν ισχύει το δεύτερο, τότε η κατάσταση είναι απελπιστική, και εγκυμονεί μείζονες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές, με αβεβαιότητα για το αύριο και το μεθαύριο της χώρας.  Εάν, όμως, ισχύει το πρώτο, τότε υπάρχει η προοπτική εξόδου από την κρίση:  όλοι οι «κύκλοι» κάποτε εξαντλούνται, και είναι θεωρητικά και εμπειρικά θεμελιωμένο ότι όταν μειώνονται οι αρνητικοί ρυθμοί της οικονομίας, είναι νομοτελειακά αναμενόμενο ότι θα επακολουθήσει μια φάση με θετικούς ρυθμούς.

            Με τα μέχρι τώρα δεδομένα, τα υποδείγματα μακροοικονομικών προβλέψεων που χρησιμοποιούμε στο ΚΕΠΕ υποδεικνύουν ότι το 2014 θα ξεκινήσει μια φάση ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας, ίσως και με έναν οριακά θετικό ρυθμό του ΑΕΠ από το 4^ο τρίμηνο του 2013.  Αυτό συνδυάζεται με την συνεχιζόμενη βελτίωση στους βασικούς δείκτες, δηλαδή στο δημοσιονομικό έλλειμμα και στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, και σηματοδοτεί την ενδεχόμενη έναρξη μιας ανοδικής φάσης.

            Η ελάφρυνση του χρέους λόγω του PSI, το χαμηλότερο επιτόκιο των νέων δανείων, αλλά και η σφόδρα πιθανολογούμενη επέκταση της συμφωνημένης χρηματοδότησης μέχρι το 2015, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για επανεξέταση των προοπτικών της ελληνικής οικονομίας.  Οι αγορές, βέβαια, προεξοφλούν ένα δεύτερο «κούρεμα» του ελληνικού χρέους, το οποίο σήμερα βρίσκεται στην πλειονότητά του σε «επίσημους» φορείς, το OSI.  Αυτό δεν μπορεί εκ προοιμίου να αποκλειστεί ως ενδεχόμενο, όμως υπάρχει και το ενδεχόμενο η βελτίωση των θεμελιωδών δεικτών (fundamentals), μαζί με την ενεργοποίηση των ευρωπαϊκών μηχανισμών, όπως το ESM ή η έκδοση ευρω-ομολόγων, να προκαλέσουν αλλαγή των εκτιμήσεων των αγορών για την Ελλάδα, ώστε να επιτύχει την επιστροφή της στις διεθνείς κεφαλαιαγορές.

            Όπως γνωρίζουμε το συμφωνηθέν οικονομικό πρόγραμμα για την Ελλάδα, έχει δύο σκέλη.  Το πρώτο αφορά την απαιτούμενη δημοσιονομική προσαρμογή, με στόχο την επίτευξη πρωτογενούς πλεονάσματος ώστε η χώρα να σταματήσει να αυξάνει το δημόσιο χρέος της, και αντίθετα, να αρχίσει να το μειώνει.  Το δεύτερο σκέλος είναι οι διαρθρωτικές αλλαγές, με στόχο την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας, άρα και τα θεμέλια της ανάκαμψης και της ανάπτυξης.  Το πρόγραμμα, με τα δύο σκέλη του, είναι ενιαίο, και η απόδοσή του έχει, από την φύση του, μεσοπρόθεσμο χαρακτήρα, και αυτή την στιγμή, το κρίσιμο επόμενο διάστημα είναι η διετία 2013-2014.  Η χώρα πρέπει με αμείωτη συνέπεια και επιμονή να προωθήσει τόσο την δημοσιονομική προσαρμογή όσο και τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις.  Εάν το κάνει, είναι ορατή η έξοδος από την κρίση.  Εάν όχι, τότε το μέλλον είναι αχαρτογράφητο και αβέβαιο. 

            Λέγεται συχνά ότι η ύφεση και η ανεργία υπονομεύουν τους στόχους του οικονομικού προγράμματος, τόσο ενδογενώς στο μέτρο που η δημοσιονομική προσαρμογή επιτείνει την ύφεση, όσο και λόγω των κοινωνικών και πολιτικών αντιδράσεων.  Ως οικονομολόγος οφείλω να πω ότι το οικονομικό πρόβλημα της χώρας είναι πρωτίστως πολιτικό, με την έλλειψη διορατικότητας και βούλησης των κυβερνώντων να αποδεχτούν τις αναγκαιότητες της πραγματικότητας, είτε με την θεωρία του πολιτικού κόστους είτε με την επιδίωξη μικρο-πολιτικών σκοπιμοτήτων.  Από την άλλη πλευρά, πάλι ως οικονομολόγος, οφείλω να αναγνωρίζω τον σπουδαίο ρόλο των προσδοκιών των πολιτών, όπως αυτές διαμορφώνονται από τις αποφάσεις και πράξεις των ασκούντων την εξουσία. 

            Είναι γεγονός ότι η ελληνική οικονομία βιώνει μια κατάσταση που είναι σαν το σπάσιμο μιας φούσκας, της φούσκας που συντηρούσε ένα ψεύτικο βιοτικό επίπεδο μέσω δανεισμού.  Οι περισσότεροι πολίτες της χώρας έχουν υποστεί σημαντικές απώλειες στα εισοδήματά τους, προσωπικοί και οικογενειακοί προϋπολογισμοί έχουν ανατραπεί, ενώ η ανεργία φθάνει σε επίπεδα που δοκιμάζουν την κοινωνική συνοχή.  Η ελληνική οικονομία αναζητά ένα νέο «επίπεδο ισορροπίας», προφανώς ένα χαμηλότερο επίπεδο, με σωρευτική πτώση του εθνικού εισοδήματος της τάξης του 20%.  Σε αυτή την πορεία, έχουμε ήδη διανύσει την μεγαλύτερη απόσταση (έχουμε ήδη πτώση περίπου 15%), και πιστεύω ότι μόνο με την ολοκλήρωση του οικονομικού προγράμματος θα μπορέσουμε να πετύχουμε την έλευση της επόμενης φάσης, της ανάκαμψης και ανάπτυξης.  Με αυτή την έννοια, είναι πολύ σημαντικό να υπάρξει μια συνεπής οικονομική πολιτική για την σταθεροποίηση των προσδοκιών, και την εμπέδωση μιας προδιαγραφόμενης θετικής προοπτικής στη συνείδηση των πολιτών.  Το αποτέλεσμα θα είναι να συνεχιστεί ομαλά, έστω και με επιμέρους διορθωτικές παρεμβάσεις, η εφαρμογή του οικονομικού προγράμματος.  Η οικονομική πολιτική πρέπει να είναι συνεπής και αξιόπιστη, διότι μόνο έτσι θα εδραιώσει την προοπτική εξόδου από την κρίση και θα μπορέσει να επικεντρωθεί στο μέγα ζήτημα της ανάπτυξης.

            Εμείς στο ΚΕΠΕ έχουμε αναλάβει δύο σημαντικές «μνημονιακές» υποχρεώσεις, την μελέτη για τις επιπτώσεις του ανοίγματος των λεγομένων «κλειστών επαγγελμάτων», και τον εντοπισμό των περιθωρίων για μείωση των δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης στο διάστημα 2013-2014, αν και είναι πολύ πιθανό ο χρόνος της δημοσιονομικής προσαρμογής να παραταθεί μέχρι και το 2015.  Το «άνοιγμα» των επαγγελμάτων θεωρείται σοβαρό διαρθρωτικό μέτρο, που θα μειώσει το κόστος της οικονομικής δραστηριότητας, κάνοντας έτσι την οικονομία μας πιο ανταγωνιστική.  Η μείωση των δημοσίων δαπανών, σε συνδυασμό με την μείωση της φοροδιαφυγής, εξυπηρετεί τον στόχο της επίτευξης ενός πρωτογενούς δημοσιονομικού πλεονάσματος, δηλαδή ενός positive shock έναντι των εντυπώσεων των αγορών.  Ταυτόχρονα, θα δημοσιοποιήσουμε στα τέλη Μαίου μια επιστημονική μελέτη για τις αναπτυξιακές προοπτικές της ελληνικής οικονομίας, και θα ασχοληθούμε με την μελέτη για τον προγραμματισμό της πιο ορθολογικής και συνεπώς αναπτυξιακής χρήσης των κονδυλίων του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων και του ΕΣΠΑ.

            Σε αυτή την δύσκολη συγκυρία, έχοντας ήδη διανύσει το μεγαλύτερο μέρος της απαιτούμενης προσαρμογής, πιστεύω ότι η συστράτευση όλων των δημιουργικών δυνάμεων της χώρας, ιδιωτικών και δημόσιων, είναι το ζητούμενο ώστε η Ελλάδα να μπορέσει σύντομα, σε τρία ή τέσσερα χρόνια, να αποκτήσει ξανά τον έλεγχο της οικονομικής πολιτικής της μαζί με την προοπτική ανάπτυξης.  Το εγχείρημα είναι μεν θεωρητικά εφικτό, αλλά στην πράξη απαιτεί πολιτική συνέπεια και κοινωνική συναίνεση.  Αυτά, όμως, δεν είναι αυτονόητα, πρέπει να κατακτηθούν με την συνειδητοποίηση των εφικτών επιλογών που θα επιτρέψουν την προοπτική ενός καλύτερου μέλλοντος.

            Θα μου επιτρέψετε να κλείσω την ομιλία μου σε αυτό ακριβώς το ζήτημα της ανάπτυξης.  Λαμβάνοντας υπόψη την κατάσταση αλλά και τις αναγκαίες προσαρμογές στο εσωτερικό της οικονομίας, είναι σαφές ότι η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας θα είναι σε μικρότερο βαθμό ωθούμενη από την εσωτερική ζήτηση (demand–driven), και σε μεγαλύτερο βαθμό ωθούμενη από την προσφορά-παραγωγή (supply–driven).  Η πιο σοβαρή αιτία για την υποβάθμιση της χώρας ήταν η μειωμένη ανταγωνιστικότητά της.  Το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, έστω κι αν εν μέρει καλύπτονταν από τις κοινοτικές μεταβιβάσεις, εξέφραζε μια διαρροή εισοδήματος προς το εξωτερικό.  Χωρίς το όπλο της υποτίμησης του εθνικού νομίσματος, στο μέτρο που αυτό έχει αποδειχθεί παροδικά αποτελεσματικό, αυτή η διαρροή διαχέεται άμεσα στην πραγματική οικονομία.  Η κάλυψη αυτού του κενού με δανεικά, στην περίοδο μετά το ευρώ όταν η Ελλάδα δανειζόταν ευχερώς με σχεδόν γερμανικά επιτόκια, αποδείχτηκε ολέθρια:  στο πρόβλημα ανταγωνιστικότητας προστέθηκε το πρόβλημα χρέους, με τα γνωστά αποτελέσματα.  Το ζήτημα, λοιπόν, είναι μαζί με την δημοσιονομική προσαρμογή να διορθώσουμε συνολικά τα fundamentals της χώρας.  Το κλειδί αυτού του εγχειρήματος είναι να αυξηθεί η εξωστρέφεια της χώρας, να μεταφερθούν οικονομικοί πόροι στον τομέα των διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών.  Η ελαστικοποίηση της αγοράς εργασίας, το άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων, η απλούστευση της γραφειοκρατίας, και η (κατ’ευχήν) μείωση της διαφθοράς, μαζί με το σύνολο των διαρθρωτικών αλλαγών, στις οποίες βασίζουν οι εταίροι μας την προοπτική οικονομικής ανάκαμψης της χώρας, είναι παράγοντες που θα ευνοήσουν την αύξηση της εξωστρέφειας.  Εσείς, ως εξαγωγικές επιχειρήσεις, έχετε μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την ανάταξη της οικονομίας μας, με την προϋπόθεση ότι το κράτος θα επιδείξει συνέπεια και υιοθετήσει ένα σταθερό φορολογικό σύστημα.

            ΄Οσοι πιστεύουμε στην προοπτική αυτής της χώρας, παραμένοντας στην προστατευόμενη ζώνη του ευρώ, πρέπει να παλέψουμε ώστε να αφαιρέσουμε επιχειρήματα από εκείνους που, λόγω κοντόφθαλμου συμφέροντος, θέλουν να μας εξωθήσουν.  Είναι στο χέρι μας.